Van rechercheur tot jager

Bekijk de man met donkere snor en en bijna grimmige blik, links achterin van het gezelschap. Dat is Jan Smorenburg, één van Utrechts meest beruchte jodenjagers. Smorenburg werkte sinds 1921 bij de Utrechtse politie, eerst als straatagent, en vanaf 1930 als rechercheur. Hij trouwde met zijn vrouw Harmina in 1923. In 1924 werd hun dochter Aagje geboren, in 1928 hun zoon Berend. Later zou ook nog zoon Jan geboren worden. Het gezin Smorenburg werd een waar NSB-bolwerk, Jan werd in 1941 lid. Ook Harmina was actief lid en Aagje en Berend waren lid van de Jeugdstorm. De kinderen werden nationaalsocialistisch opgevoed. 
Jan kreeg na de Duitse bezetting ook een nieuwe functie bij de politie. Hij ging werken bij de Centrale Controle, een team dat opereerde vanuit kamer 14 op het politiebureau Paardenveld. Hij was daar in praktijk de informele leider. De Centrale Controle handhaafde de naleving van anti-Joodse maatregelen en arresteerde Joden na opdrachten van hogerhand. In volkstaal: Jan werd jodenjager.

Geldwolf

Jan Smorenburg was een wrede en hebzuchtige man. Hij hielp mee aan de Jodenvervolging, arresteerde Joden, nam al hun bezittingen in en liet ze vervolgens via de Sicherheitsdienst deporteren. Niet zelden stak hij wat van de opbrengst - die afgegeven moesten worden aan de Duitse bezetter - in eigen zak. Ook liet hij zich door angstige Joden betalen, in ruil daarvoor zou hij ze veiligheid bieden. Als Jan dat geld had geïnd, lapte hij vervolgens die belofte aan zijn laars en gaf de Joden in kwestie aan bij zijn collega's. Van Jan is onder andere daardoor het beeld geschetst als een man die zo slecht was, dat zelfs de nazi's het te bont vonden worden en hem arresteerden. Dat Jan wreed was is overduidelijk, maar dit beeld is te ongenuanceerd. Jan werd gearresteerd door de Sicherheitsdienst, omdat hij Joodse eigendommen verduisterde. Vanwege die arrestatie en een veroordeling werd hij geroyeerd als NSB-lid. Het is niet bewezen dat dit iets met Jans houding te maken had, het ging in eerste instantie om gehoorzaamheid en geld. Daarnaast is niet bekend of Jan handelde uit puur opportunisme of ook uit jodenhaat, de Centrale Controle opereerde namelijk op basis van opdrachten van hogerhand. De afdeling werkte niet op eigen houtje mee aan de Jodenvervolging. Jan Smorenburg was ook één van de vier rechercheurs die Selma Wijnberg, de enige Nederlandse vrouw die uit Sobibór ontsnapte, arresteerde. Zij herinnerde zich dat hij 'tamelijk aardig' tegen haar was, en dat ze het niet heel slecht had op het bureau, het eten zou redelijk zijn geweest. Hoe Jan precies was, wat hij dacht en deed en waarom hij deed wat hij deed, kunnen we dus niet met zekerheid zeggen.

Wat we wel weten, is dat Jan NSB'er was en zijn kinderen nationaalsocialistisch opvoedde, en dat hij fanatiek werkte voor de Centrale Controle. En of Jans daden nou uit haat of opportunisme voorkwamen, de gevolgen waren even erg. Jan Smorenburg heeft meedogenloos Joden gearresteerd, beroofd en laten deporteren. Terwijl hij dit deed, kozen zijn drie broers, waarvan één ook politieagent was, er juist voor om Joodse onderduikers op te nemen en te beschermen. Jan wist hiervan, maar heeft er ondanks zijn baan niet voor gezorgd dat deze Joden werden opgepakt. Misschien om zijn broers, en zijn eigen naam, te sparen en omdat hij zijn geld toch wel kon verdienen. Na de oorlog werden Jan en zijn kinderen Aagje en Berend gearresteerd en veroordeeld tot gevangenisstraffen. Jan zat onder andere vast in Fort de Bilt en Fort Rhijnauwen, en kwam vervroegd vrij na slechts 5 jaar cel. Hij leefde vervolgens nog een aantal jaren in vrijheid, maar hij werkte niet meer bij de politie. Jan Smorenburg stierf op 56-jarige leeftijd in Utrecht.